Nefsin Mertebeleri

0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Tasavvuf yolu zorlu¸ uzun soluklu ve herkesin güç yetiremeyeceği kemâl yolculuğudur. Dolayısıyla herkes sûfîlerin çektiği cevri çekemez. Sûfîlerin tâlip olduğu rızâ lokmasını herkes hazmedemez. Tasavvufî tecrübenin içselleştirilmesi öncelikle nefis terbiyesine bağlıdır. Bir mürşid-i kâmilin gözetiminde katedilmesi gereken nefis terbiyesi ciddî ve onurlu bir mücâdeledir.

1. Nefs-i Emmâre: Sürekli kötülüğü emreden nefis anlamındadır. Kur'ân'daki “Hiç şüphesiz nefis daima kötülüğü emredicidir.“¹ âyet-i kerîmesi bu mertebeye işaret olarak görülmüştür. Nefis terbiyesinden geçmemiş olanların ve seyr ü sülûka yeni başlamış olan sâlikin nefsinin bu özellikte olduğu kabul edilir.

Bu aşamadaki nefis sürekli olarak hayvânî ve şehevî doğasına uygun şeyleri ister. Hevâsına fazlaca düşkündür. Yaptığı kötülükleri tabîî görür¸ pişmanlık duymaz. Bu aşamadaki sâlik¸ nefse muhâlefet temrinleri yapar. Şeyhinin bildirdiği şartları yerine getirir. Tevbe¸ istiğfâr ile birlikte “Allah” zikrine mürşidinin belirlediği sayıda devam eder.

2. Nefs-i Levvâme: Kınayan nefis anlamındadır. Terim¸ Kur'ân'daki “Daima pişmanlık gösteren ve kınayan nefse yemin ederim.“² âyet-i kerîmesinden alınmıştır. Bu mertebeye yükselen nefiste kötülüklere karşı tepkisel bir refleks oluşur. Kendisinde ve çevresinde gördüğü kötülükleri kınamaya başlar.Çoğunlukla nefis muhâsebesi üzerinde durur ve yaptığı kötülüklerden pişmanlık duyar. Nefs-i levvâme mertebesindeki sâlikin zikri Allah lafza-i celâlidir.

3. Nefs-i Mülhime: İlhâma eren nefis anlamındadır. Terim¸ Kur'ân'daki¸ “Nefse ve ona birtakım kâbiliyetler verip de iyilik ve kötülüklerini ilham edene yemin olsun ki¸ nefsini temizleyen kurtulmuş¸ onu kötülüklere gömen de ziyâna uğramıştır.“³ âyetinden alınmıştır. Bu mertebedeki nefs sahibinin basireti açılır. Böylece ilham ve keşfe mazhar olmaya başlar. Âlemin ve eşyanın zâhirinin ötesindeki hakîkatleri basîretiyle idrak eder.

Bu mertebedeki sâlik¸ yaptığı zikrin tesirini bütün uzuvlarında hissettiği gibi bütün varlıkların Allah'ı zikir ve tesbih içinde olduğunun şuuruna varır. Çeşitli ilâhî lütuflara ve kerâmetlere bu mertebede nâil olur. Ancak bu mertebe sâlikin şaşırma tehlikesinin fazla olduğu bir aşamadır.

Zira bu mertebede sâlik¸ eriştiği lütuflara ve kerâmetlere aldanarak kemâle eriştiğini ve yolun sonuna geldiğini zannedebilir. Bu yüzden kendisinde zuhûr eden zâhirî ve bâtınî tecellîleri mürşidine haber vermeli ve onun tavsiyelerine göre hareket etmelidir.Kerâmetlerinden ve uhrevî mükâfatlarından vazgeçen sâlik bu mertebede sadece Allah sevgisi ile meşgul olur. Bu mertebenin gereklerini tahakkuk ettiren sâlik dördüncü mertebeye geçer.

4. Nefs-i Mutmainne: İyi¸ kötü gibi karşıtlıklardan kurtularak huzura eren ve güzel huylarla bezenen nefis mertebesidir. Terim¸ Kur'ân'daki “Ey itmi'nâna ermiş nefis.“⁴ âyet-i kerîmesinden alınmıştır. Bir insanın kötülüklerden tamâmıyla kurtulması ona mâsûmiyet nisbet etmek anlamına geleceğinden burada kast edilen kötülük yapma potansiyelinin ortadan kalkması anlamına gelmez.

Bu mertebedeki sâlik¸ Cenâb-ı Hakk'ın tevfik ve inâyetiyle sekîne ve yakîne mazhar olduğundan kötü ve çirkin sıfatlardan neş'et eden çatışmadan ve ızdıraptan kurtulur. Bu makamda Nur-ı Muhammedî zuhûr eder ve beşeriyet fenâ bulur. Cüneyd-i Bağdadî'nin (ö. 297/909) tasavvufu tarif ederken işaret ettiği¸ “Hakk'ın seni senden öldürmesi ve kendisiyle diriltmesi” hâlidir.

Bâyezîd-i Bistâmî (ö. 234/848) bir vâkıatında bu mertebeyi şöyle anlatır: “Cenâb-ı Hak bana Nefsini bırak da öyle gel.' diye hitap etti. Bunun üzerine yılan¸ derisinden nasıl soyulursa nefsimden öylece sıyrıldım.”.

5. Nefs-i Râdiye: Allah'tan gelen her şeye tam bir rızâ gösterdiği için bu mertebedeki nefse “râzı olan” anlamına gelen râdiye denilmiştir. Terim¸ Kur'ân'daki¸ “Sen O'ndan râzı¸ O da senden râzı olarak dön Rabb'ine.“⁵ âyet-i kerîmesinden alınmıştır.

Sâlikin Allah'tan râzı olması demek¸ kendisi ve başkaları hakkında gerek hayır gerek şer görünen kazâ hükümlerine tereddütsüz teslim olup rızâ göstermesidir. Ancak bu teslimiyet irfândan yoksun bir acziyet değildir. Celâl içre cemâli görmekten mütevellid bir haldir. Yunus Emre'nin aşağıdaki nefesinde işaret ettiği mertebedir.

“Gelse celâlinden cefâ

Yahut cemâlinden vefâ

İkisi de cana safâ

Kahrın da hoş¸ lütfun da hoş”

Bu makama erişen sâlik¸ ilâhî sırlara muttali olur ve zikr-i dâim halini muhâfaza eder. Sâlik bu mertebeyle birlikte sonraki iki mertebeyi de tahakkuk ettirmesi beklenir.

6. Nefs-i Mardiyye: “Allah'ın kendisinden râzı olduğu nefis mertebesi” anlamına gelir. Terim âyette geçen “marziyye” kelimesinden alınmıştır. Esasen bu nefis mertebesi ile önceki arasında ayrılmaz bir bütünlük vardır. Zira Allah'ın rızâsı olmaksızın kulun Allah'tan râzı olması mümkün değildir. Ancak âyette önce râzı olan (râdiye) sonra râzı olunan (mardiyye) şeklindeki sıralama ve ayrımdan dolayı böyle bir ayrıma gidilmiştir.

İki mertebe arasındaki en önemli fark sâlikin bir önceki mertebede başına gelen dert ve ıstırapları Hakk'ın bir elçisi olarak görmesi¸ sabretmesi ve sızlanmamasıdır. İyi günde olduğu gibi kötü günde gösterdiği metânet nedeniyle sâlik bu mertebede ise Allah'ın kendisinden râzı olmasıyla her yönüyle “rızâ” makâmını/hâlini tahakkuk ettirir.

7. Nefs-i Kâmile: Bu mertebede sâlik¸ nefsânâ sülûkun en yüce makâmına ulaşır ve “kâmil” sıfatını kazanır. Bütün güzel sıfatları ve marifet sırlarını kendinde toplamış olarak Allah'ın yeryüzündeki halifesi olur. Onu görenler ister istemez Cenâb-ı Hakk'ı hatırlar.

Bu mertebenin vehbî olduğu söylenir. Bu mertebedeki kâmilin zikri “kahhâr”¸ seyri “lillah”¸ âlemi “hakîkat”¸ hâli “bekâ bi'l-bek┸ mahalli “ahf┸ vâridi “kurbet”¸ şâhidi “ahadiyyetu'l-cem”dir. Nuru ise tüm renkleri câmi' olan renksizliktir. Sâlikin böylece sülûkunun nefisle alakalı kısmını tamamladığı kabul edilir.

“Beden bir merkeptir. Nefis onun binicisidir. Gaye Allah'ı bilmektir. Bir insan kendi beden ve nefsini idrak etmeden “Allah'ı bilirim” iddiasında bulunsa bu bir müflis gibidir. Yiyeceği¸ içeceği bulunmayan bir kimsenin şehir halkını ziyarete çağırmasına benzer. Onun için insana evvelâ kendi nefsini bilmesi sonra Allah'a yönelmesi gerekir ki; o zaman sevgiye¸ sevgilisine ve muradına nâil olabilsin. Çünkü kendini bilme¸ Allah'ı bilmeyi gerektirdiği gibi Allah'ı bilmek de O'nun sevgisine çağırır ve O'na kavuşmayı sonuçlandırır.”⁶

1. 12/Yûsuf¸ 53.

2. 75/Kıyâme¸ 2.

3. 91/Şems¸ 7-10.

4. 89/Fecr¸ 27.

5. 89/Fecr¸ 28.

6.Erzurumlu İbrahim Hakkı¸ Marifetname¸ sad. Turgut Ulusoy¸ Elif Ofset¸ 4. Baskı¸ İstanbul 1978¸ s. 32.